สร้างต้นแบบบลดขัดเย้งคนกับช้าง 6 กลุ่มป่าไทย

วันช้างไทย 2568 มีการเปิดเวทีพูดคุยแลกเปลี่ยนการแก้ปัญหาช้างในประเทศไทย โดยเฉพาะปัญหาความขัดแย้งระหว่างคนกับช้างป่าที่ทวีความรุนแรงมากขึ้นในหลายพื้นที่ กลายเป็นปัญหาเรื้อรัง มีทั้งคนและช้างบาดเจ็บล้มตาย  ขณะที่ประชากรช้างป่าเพิ่มขึ้นอย่างต่อเนื่อง จะหาทางออกในการจัดการช้างป้าออกนอกพื้นที่ บุกรุกชุมชน บุกพังบ้าน ทำลายทรัพย์สินเสียหาย บุกกินพืชผลทางการเกษตร จากนโยบายสู่การแก้ปัญหาช้างในท้องถิ่น มีข้อเสนอผ่านเวที “นวัตกรรมชุมชน สู่ปัญหาคนกับช้าง” จัดโดยสถานีโทรทัศน์ไทยพีบีเอส ร่วมกับกรมอุทยานแห่งชาติ สัตว์ป่า และพันธุ์พืช มูลนิธิช้างแห่งประเทศไทย มูลนิธิสืบนาคะเสถียร และหน่วยงานภาคี โอกาสนี้ นราพัฒน์ แก้วทอง ผู้ช่วยรัฐมนตรีประจำกระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม เป็นประธาน  

สมหญิง ทัพหิกรณ์ ผู้เชี่ยวชาญเฉพาะด้านอนุรักษ์สัตว์ป่า กรมอุทยานแห่งชาติฯ กล่าวถึงความคืบหน้าและอนาคตการจัดการประชากรช้างป่าว่า ปัจจุบันประชากรช้างป่ากระจายอยู่ในพื้นที่ป่าอนุรักษ์ทั่วประเทศประมาณ 4,013 – 4,422 ตัว กระจายอยู่ใน 16 กลุ่มป่า 91 พื้นที่อนุรักษ์ ปัญหาความขัดแย้งระหว่างคนกับช้างป่าเกิดขึ้นในพื้นที่อนุรักษ์  71 แห่ง ได้แก่ อุทยานแห่งชาติ  35 แห่ง เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่า 29 แห่ง และเขตห้ามล่าสัตว์ป่า 7 แห่ง ครอบคลุมพื้นที่ 42 จังหวัด 128 อำเภอ 151 ตำบล สถิติผู้เสียชีวิตและบาดเจ็บจากช้างป่า  251 คน  

ส่วนการแก้ไขปัญหาช้างป่า สมหญิง กล่าวว่า กรมฯ ดำเนินการ 6 มาตรการ ภายใต้คณะกรรมการอนุรักษ์และจัดการช้าง ประกอบด้วยการจัดการพื้นที่ป่าอนุรักษ์เพื่อเป็นแหล่งอาศัยของช้างป่า จัดทำแหล่งน้ำแหล่งอาหาร ปลูกพืชอาหาร ปรับปรุงทุ่งหญ้า จัดทำแหล่งโป่ง ได้ทำแหล่งน้ำกว่า 99 แห่ง และแหล่งอาหารมากกว่า 20,420 ไร่ สำหรับแผนปีงบฯ 68 จัดแหล่งน้ำ 14 แห่ง รวม 26,000 ลบ.ม. แหล่งอาหาร 8,045 ไร่ และโป่งเทียม 490 แห่ง ในพื้นที่ป่าอนุรักษ์สำคัญที่มีการกระจายของช้างป่า , การจัดการแนวป้องกันช้างป่า ปรับปรุงรูปแบบคูกันช้างเป็นแบบดาดคอนกรีตเพื่อเพิ่มความ แข็งแรง คงทนในพื้นที่กลุ่มป่ารอยต่อ 5 จังหวัด รวมระยะทาง 45 กิโลเมตร ขณะนี้อยู่ระหว่างดำเนินการ ที่เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าเขาอ่างฤาไน ระยะทาง 10 กม. และอุทยานแห่งชาติเขาสิบห้าชั้น ระยะทาง 10 กม. สำหรับแผนดำเนินงานปีนี้ในพื้นที่เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าเขาอ่างฤาไน จ.ฉะเชิงเทรา และเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าเขาสอยดาว จ.จันทบุรี ในพื้นที่กลุ่มป่าตะวันออกเพิ่มเติม รวมระยะทางอีก 25 กม. , การสนับสนุนชุดเฝ้าระวังและผลักดันช้างป่า และเครือข่ายชุมชน ประกอบด้วยเจ้าหน้าที่ชุดผลักดันช้างป่า  86 ชุด และเครือข่ายเฝ้าระวังช้างป่าและสัตว์ป่าออกนอกพื้นที่อนุรักษ์  227 เครือข่าย

ผู้เชี่ยวชาญฯ กล่าวต่อว่า การช่วยเหลือประชาชนผู้ได้รับผลกระทบจากช้างป่า กรมฯ ประกาศใช้หลักเกณฑ์ และวิธีการช่วยเหลือเยียวยาผู้ได้รับผลกระทบจากสัตว์ พ.ศ. 2567 กรณี : บาดเจ็บและเสียชีวิต โดยการใช้เงินรายได้สำนักอนุรักษ์สัตว์ป่าและจัดทำร่างระเบียบว่าด้วยการช่วยเหลือผู้ได้รับผลกระทบจากช้างป่า กรณี : ทรัพย์สิน และพืชผลทางการเกษตรเสียหาย ซึ่งอยู่ระหว่างกรมบัญชีกลางพิจารณาความเหมาะสมอัตราการช่วยเหลือเยียวยา ทั้งนี้ ช่วยเหลือเยียวยาผู้ได้รับผลกระทบจากช้างป่า รวม 4,088,654 บาท โดยปีงบฯ พ.ศ. 2566 จำนวน 9 ราย รวม 366,842 บาท ปีงบฯ  2567 จำนวน 55 ราย รวม 2,417,010 บาท และปีงบฯ 2568 จำนวน 23 ราย รวม 1,304,802 บาท

อีกมาตรการสำคัญ เธอระบุเป็นการจัดการพื้นที่รองรับช้างป่าอย่างยั่งยืนจัดทำพื้นที่รองรับช้างป่า โดยสำรวจพื้นที่สำหรับสร้างพื้นที่รองรับและจัดการช้างป่าที่สร้างความเดือดร้อนแก่ราษฎรในพื้นที่ 6 กลุ่มป่าหลัก ได้แก่ กลุ่มป่าตะวันออก ณ เขตรักษาพันธุ์ฯ เขาอ่างฤาไน กลุ่มป่าตะวันตก ณ เขตรักษาพันธุ์ฯ สลักพระ กลุ่มป่าแก่งกระจาน ณ อุทยานฯ กุยบุรี กลุ่มป่าภูเขียว-น้ำหนาว ณ เขตรักษาพันธุ์ฯ ภูหลวง กลุ่มป่าคลองแสง-เขาสก ณ เขตรักษาพันธุ์ฯ คลองแสง และกลุ่มป่าดงพญาเย็น-เขาใหญ่ ณ เขตรักษาพันธุ์ฯ ดงใหญ่ และสร้างศูนย์ปรับพฤติกรรมช้างป่าเป็นพื้นที่รองรับช้างป่าที่มีประวัติทำร้ายประชาชนหรือความเสี่ยงทำร้ายประชาชน เสร็จแล้ว  3 คอก ได้แก่ สถานีเพาะเลี้ยงสัตว์ป่าพังงา จ.พังงา สถานีเพาะเลี้ยงสัตว์ป่าเขาสอยดาว จ.จันทบุรี  2 คอก อยู่ระหว่างก่อสร้าง 1 คอก ได้แก่ สถานีเพาะเลี้ยงสัตว์ป่าช่องกล่ำบน จ.สระแก้ว  1 คอก

มิติควบคุมประชากรช้างป่า สมหญิง ระบุใช้มาตรการวัคซีนคุมกำเนิด ระยะที่ 1 การศึกษาวิจัยและทดสอบการใช้วัคซีนในช้างเลี้ยง ระยะที่ 2 การศึกษาและขยายผลการดำเนินงานในช้างป่า โดยพัฒนาโครงการศึกษาวิจัยการควบคุมประชากรช้างป่าใช้วัคซีนคุมกำเนิด  SpayVac® ซึ่งสามารถกระตุ้นภูมิคุ้มกันอยู่ได้นาน วัคซีน 1 เข็มควบคุมอัตราการเกิดได้นาน 7 ปี  ปัจจุบันทดสอบการใช้วัคซีนคุมกำเนิดในช้างบ้าน  7 เชือก พบว่าวัคซีนไม่ส่งผลกระทบต่อพฤติกรรมและการดำรงชีวิตของช้างบ้าน ซึ่งยังติดตามผลการศึกษาต่อเนื่อง ก่อนขยายผลไปทดสอบในช้างป่า

ด้าน อาจารย์พิเชฐ นุ่นโต เลขานุการสมาคมนิเวศยั่งยืน (esc) กล่าวว่า อัตราความขัดแย้งคนกับช้างป่าเพิ่มขึ้นเรื่อยๆทั่วประเทศไทย แต่ยังมีช่องว่างแนวปฏิบัติระดับชาติในการป้องกันและบรรเทาผลกระทบ มีข้อจำกัดด้านกฎหมาย ระเบียบ งบประมาณ การชดเชยพืชผล ทรัพย์สินที่เสียหายที่เกิดขึ้นจากช้างป่า ทางสมาคมสัตววิทยาแห่งลอนดอน  (ZSL)  สมาคมนิเวศยั่งยืน (esc) เครือข่ายเสียงคนเสียงช้าง กรมอุทยานฯ จับมือพัฒนารูปแบบที่ยั่งยืนในการแก้ปัญหาช้างป่า เพื่อเพิ่มศักยภาพชุมชนและองค์กรในการประเมินการจัดการและลดผลกระทบอย่างยั่งยืน พยายามสกัดบทเรียนเพื่อให้เกิดการแลกเปลี่ยนเรียนรู้ระหว่างเครือข่าย สร้างต้นแบบจัดการความขัดแย้งคนกับช้าง  พัฒนาประกันภัยช้างป่าสำหรับผู้ประสบภัย เพื่อให้ครอบคลุมทุกกลุ่ม เหมาะสมกับรูปแบบความเสียหาย  โดยวิจัยนำร่องเก็บข้อมูลกลุ่มป่าตะวันตก เพื่อหารูปแบบผลิตภัณฑ์ประกันภัย การชดเชยเยียวยาที่เหมาะสม โดยวิเคราะห์ร่วมกับบริษัทเอกชน   โครงการฯ ยังหาทางเลือกเศรษฐกิจที่เป็นมิตรกับช้าง ผ่านระบบวนเกษตรกาแฟธุรกิจเพื่อสิ่งแวดล้อม มี 3 พื้นที่นำร่อง ในป่าตะวันตก ซึ่งได้รับผลกระทบจากช้างป่า พื้นที่เลือกโมเดลธุรกิจนี้ ซึ่งมีการศึกษาการส่งเสริมแผนธุรกิจ การปรับวิถีการผลิตการเกษตร ลดการดึงดูดช้างป่าเข้ามาพื้นที่ การส่งเสริมด้านการตลาดและผลิตภัณฑ์ ปัญหาหนี้สินต้องแก้  สร้างตลาดคาร์บอน

6 พื้นที่ที่มีปัญหาความขัดแย้งคนกับช้าง กลุ่มป่าตะวันตก กลุ่มป่าดงพญาเย็นเขาใหญ่ กลุ่มป่ากุยบุรีแก่งกระจาน กลุ่มป่าตะวันออก และกลุ่มป่าเขาหลวง-เขาบรรทัด อาจารย์พิเชฐ กล่าวว่า กลุ่มป่าดงพญาเย็นเขาใหญ่ใช้เครื่องมือผ่านการทำแผนที่อย่างมีส่วนร่วม จุดเด่นเครือข่ายอาสาเฝ้าระวังช้างป่า รวมถึงเสนอจัดทำกองทุนและนวัตกรรมชุมชนแก้ปัญหาช้าง ขณะที่ป่ากุยบุรีเป็นต้นแบบหลายด้าน โดยเฉพาะการท่องเที่ยว การจัดการพื้นที่ และการสนับสนุนอาชีพเพื่ออยู่กับช้างป่า ในพื้นที่ป่าตะวันออกก็ขยับแล้ว เชิญคณะกรรมการต่างๆ อาทิ คณะกรรมการสิทธิมนุษยชน คณะกรรมการกระจายอำนาจ ไปจนถึง สส. ในพื้นที่ เข้ามามีส่วนร่วม เพราะชาวบ้านเรียกร้องสิทธิการอยู่อย่างปลอดภัย  การจัดการจะต้องตอบโจทย์ทั้งคนและช้าง นำมาสู่การกระจายในช่วง1-2 ปีที่ผ่านมา ทางภาคใต้อยู่ระหว่างจัดทำแผนการพัฒนาอย่างยั่งยืน ป่าตะวันตกเน้นเครือข่ายอาสาและระบบวนเกษตรเป็นเครื่องมือหลัก ส่วนภูหลวง ภูเขียว น้ำหนาว จะจัดการเส้นทางช้าง ต้องติดตามความก้าวหน้าตามลำดับ ซึ่งในแต่ละกลุ่มป่าจะมีแนวทางจัดการแตกต่างกัน

ผู้แทนสถานีวิจัยสัตว์ป่าภูหลวง  กล่าวว่า ช้างป่ารอบภูหลวงออกนอกจากพื้นที่ป่าทุกจุด ฝูงนี้ขยายตัวไปไกลจนถึงภูเวียง  และมีการเสียชีวิตของเจ้าหน้าที่ ไร่อ้อยยังเป็นพืชอาหารดึงดูดให้ช้างป่าออกนอกพื้นที่  ปี 2565 ออกมาฝูงใหญ่กว่า 50 ตัว กลับเข้าป่าเกินครึ่ง เหลือ 14 ตัวที่ออกมาใช้พื้นที่  3 ปีมานี้ ช้างตัดสินใจเปลี่ยนที่อยู่และหากิน พบลูกช้างโตไม่กลับเข้าป่าเลย 2 ปี สถานการณ์เราเจอชุมชนใหม่ สร้างอาสาเฝ้าระวังใหม่ทุกครั้ง ทีมเดิมมีทั้งเข้มแข็งและไม่เข้มแข็ง หน่วยงานที่ดูแลไม่มีความเชี่ยวชาญด้านการจัดการช้างป่า   ช้างป่าอยู่ในดงอ้อย ดงลานภูกระดึง เชื่อมไปถึงอำเภอศรีชมพู  จ.ขอนแก่น กว่าล้านไร่ น่าจะเป็นกุญแจสำคัญการเปลี่ยนของช้าง  แต่ที่นี่ยังไม่ใช้ฝูงใหญ่ตัดสินใจออกจากป่า ตัวที่ปักหลักเป็นลูกช้างโตและช้างวัยรุ่น โตเต็มวัยยังอยู่กับฝูง เพราะเป็นวัยเจริญพันธุ์   จากการทำงาน 10 ปี  หัวใจสำคัญขึ้นกับหัวหน้าในพื้นที่และเครือข่ายชุมชนที่เข้มแข็ง จะเป็นทางลัดในการจัดการ โดยเติมความรู้เรื่องช้างเพื่อเดินไปด้วยกัน ถ้าชุมชนใหม่ๆ เลือกใช้ความรุนแรงจะมีทั้งคนและช้างเสียชีวิต  นี่คือบทเรียนหนึ่ง หากช้างออกไปพื้นที่ชุมชน ซึ่งมีเครือข่ายสามารถต่อยอดจัดการขัดแย้ง สู่ต้นแบบจัดการพื้นที่ถิ่นอาศัยทำเป็นแหล่งพื้นที่ปลอดภัยจากช้างป่า และท่องเที่ยวเป็นมิตรกับสัตว์ป่าต่อไป