'ผึ้งหลวงหิมาลัย'ดอยผ้าห่มปก ดัชนีความหลากหลายชีวภาพ

การค้นพบผึ้งหลวงหิมาลัยครั้งแรกในประเทศไทยในพื้นที่อุทยานแห่งชาติดอยผ้าห่มปก จ.เชียงใหม่  สร้างความฮือฮาให้กับวงการชีววิทยาของไทยและสากล  นายทรงเกียรติ ตาตะยานนท์ รองอธิบดีกรมอุทยานแห่งชาติ สัตว์ป่า และพันธุ์พืช (อช.) เป็นประธานแถลงข่าว ร่วมด้วยทีมนักวิจัย นายอิสราพงษ์ วรผาบ นักกีฏวิทยาชำนาญการอช.และผศ.ดร.ณัฐพจน์ วาฤทธิ์ นายนนธวัช ฉัตรธนบูรณ์ ดร.ชวธัช ธนูสิงห์ะ จากภาควิชาชีววิทยา  คณะวิทยาศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ที่ร่วมศึกษาผึ้งหลวงหิมาลัยที่เคยพบเฉพาะในแนวเทือกเขาหิมาลัยของเนปาลและอินเดีย 

นายอิสราพงษ์ วรผาบ นักกีฏวิทยาชำนาญการ เผยที่มาการการค้นพบครั้งสำคัญนี้ว่า เมื่อเดือนเมษายน 2565  กลุ่มงานกีฎวิทยาและจุลชีววิทยาป่าไม้ได้รับมอบหมายให้ดำเนินการติดตามประชากรและการปรากฎของผีเสื้อไกเซอร์อิมพีเรียลในพื้นที่อุทยานแห่งชาติดอยผ้าห่มปก อ.ฝาง จ.เชียงใหม่ ซึ่งมีถิ่นอาศัยในดอยผ้าห่มปกและอยู่ในบัญชีรายชื่อสัตว์ป่าคุ้มครอง เราพบผีเสื้อไกเซอร์สองเพศในตัวเดียวกัน ซึ่งโอกาสเกิดขึ้นเป็นไปได้ยาก ระหว่างการสำรวจมีผึ้งหลายตัวบินมาจากหน้าผาสูง ก่อนลงรังได้มาจับใบไม้และทำความสะอาดตัวเอง แรกนึกว่าเป็นผึ้งหลวง แต่ลักษณะต่างจากผึ้งหลวงทั่วไป มีลำตัวสีดำ สันนิษฐานว่า อาจไม่ใช่ผึ้งหลวงที่มีอยู่ปัจจุบันในบ้านเรา จึงเก็บตัวอย่างผึ้งกลับมาเพื่อทำการศึกษา ผลศึกษาเบื้องต้นมีความเป็นไปได้ว่าจะเป็นผึ้งหลวงหิมาลัย   ซึ่งยังไม่เคยพบในไทย ทางกลุ่มงานกีฎวิทยาฯ จึงได้จัดทำโครงการศึกษาผึ้งให้น้ำหวานในสกุล  Apis ( ApislaboriosaSmith, 1871 ) ในพื้นที่อุทยานฯ ดอยผ้าห่มปก เพื่อติดตามศึกษาผึ้งดังกล่าว พร้อมทั้งเก็บตัวอย่างผึ้งในพื้นที่มาจัดจำแนกชนิดพันธุ์ โดยไดรับทุนสนับสนุนจากส่วนความหลากหลายทางชีวภาพ  เดือนต่อมาสำรวจพบแหล่งอาศัยสร้างรังของผึ้งหลวงหิมาลัย ซึ่งอยู่บริเวณชะง่อนหน้าผาหินสูงชันดอยผ้าห่มปก  พบ 8 รังบริเวณเดียวกัน พร้อมทั้งเก็บตัวอย่างเพิ่มเติมเพื่อนำกลับมาศึกษา ระดับชีวโมเลกุล โดยมีความร่วมมือกับภาควิชาชีววิทยา  คณะวิทยาศาสตร์ จุฬาฯ ซึ่งผึ้งหลวงหิมาลัยที่พบในพื้นที่อุทยานฯ ดอยผ้าห่มปก ได้รับการคุ้มครองจาก พรบ.อุทยานแห่งชาติ

ผศ.ดร.ณัฐพจน์ วาฤทธิ์ ภาควิชาชีววิทยา  คณะวิทยาศาสตร์ จุฬาฯ นักวิจัยผู้ร่วมศึกษาและจำแนกลักษณะสัณฐานวิทยา  และศึกษาระดับชีวโมเลกุล กล่าวว่า หลังจากได้ตัวอย่างผึ้งจากกรมอุทยานฯ  มีการแบ่งทีมในภาควิชาเพื่อยืนยันเป็นผึ้งหลวงหิมาลัยจริงหรือไม่ ปกติคนไทยรู้จักผึ้งซึ่งให้น้ำหวาน ซึ่งเป็นผึ้งให้น้ำหวานต่างถิ่น ผึ้งพันธุ์ นำเข้าจากต่างประเทศ  แต่ไทยเป็นหนึ่งในประเทศที่มีความหลากหลายของผึ้งให้น้ำหวานสูงระดับโลก  ไทยมีผึ้งให้น้ำหวานพื้นถิ่น อย่างผึ้งมิ้น ผึ้งม้าน ผึ้งโพรง และผึ้งหลวง สามารถใช้ประโยชน์จากน้ำผึ้ง ไข่ผึ้ง นมผึ้ง หลากหลาย  แต่ไม่มีรายงานพบผึ้งหลวงหิมาลัยในไทย   ผึ้งหลวงหิมาลัยถูกค้นพบครั้งแรกที่ประเทศจีน มณฑลยูนนาน ปัจจุบันพบการกระจายตัวตามแนวเทือกเขาหิมาลัยด้านตะวันตกติดปากีสถานลากยาวถึงแนวเทอกเขาในพม่า ลาว จนถึงตอนเหนือของเวียดนาม   ผึ้งหลวงหิมาลัยร่างกายมีสีดำ ส่วนท้องสีดำสนิท มีขนสีเหลืองทองปกคลุมส่วนอก และส่วนต้นของปล้องท้องปล้องแรก ปีกดูขุ่น ไม่โปร่งใส

“ ทีมกรมอุทยานฯ เจอการสร้างรังที่ชะง่อนผา ซึ่ง 95% การทำรังของผึ้งชนิดนี้ ไม่ว่าจะในอินเดีย เนปาล พม่า จนถึงเวียดนาม จะสร้างรังบนผาสูง ทำให้ชื่อเรียกทั่วไปในภาษาอังกฤษว่า “Clip Bee” หรือ  “Rock Bee “   ผึ้งหินบ้าง ผึ้งหน้าผาบ้าง เพราะชอบอาศัยบริเวณหน้าผาสูง ที่เนปาลมีชาวบ้านโรยตัวจากภูเขาตีรังเพื่อเก็บน้ำผึ้ง “ ผศ.ดร.ณัฐพจน์ กล่าว

อย่างไรก็ตาม ในการศึกษาครั้งนี้พบครั้งแรกในไทยที่ดอยผ้าห่มปก นักชีววิทยาระบุบริเวณที่พบผึ้งหลวงหิมาลัยเราประหลาดใจ เพราะห่างจากจุดที่เคยพบในพม่า ลาว และจีน ประมาณ 240 กิโลเมตร ลงมาทางใต้ ซึ่งไม่เคยมีมาก่อน ที่ตำแหน่งนี้ดอยผ้าห่มปกสูงจากระดับน้ำทะเล 2,285 เมตร เจอการรวมกลุ่มผึ้งหลวงหิมาลัยตั้งแต่ช่วงเดือนมีนาคม 65 และทิ้งรังไปเดือนกรกฎาคม ปี 2566 ทีม อช. กลับไปสำรวจแล้วค้นพบผึ้งกลับมาทำรังที่เดิม ฉะนั้น เรารู้ว่าผึ้งหลวงหิมาลัยมีพฤติกรรมอพยพออกจากพื้นที่ในช่วงฤดูฝนและกลับเข้ามาช่วงต้นฤดูแล้ง จริงๆ มีข้อมูลเกี่ยวกับเรื่องนี้เกิดขึ้นมาก่อน เป็นภาพถ่ายในเว็บไซต์วิทยาศาสตร์ประชาชน เมื่อปี 2563 แต่ขณะนั้นไม่มีใครมั่นใจว่าเป็นผึ้งชนิดไหน

เรานำตัวอย่างที่ได้มาศึกษาหลายอย่าง วัดโครงสร้างบนตัว   ผึ้งหลวงหิมาลัยเป็นผึ้งให้น้ำหวานสกุล Apis ที่มีขนาดใหญ่ที่สุดในโลก ปริมาณน้ำผึ้งเยอะ มี 50,000-100,000 ตัวต่อรัง มีการดำรงชีวิตแบบสังคมชั้นสูง มีการแบ่งวรรณะ นางพญา ผึ้งตัวผู้ และผึ้งงาน  

“ จากการศึกษานำตัวอย่างมาเทียบกับผึ้งหลวงที่พบในประเทศไทย พบว่า แผ่นปิดปล้องท้องด้านล่างและแผ่นปิดปล้องท้องด้านบนมีความแตกต่างกันชัดเจน  ส่วนสัณฐานวิทยาเชิงเรขาคณิต จากลักษณะทั้งหมด 19 ลักษณะ แสดงให้เห็นข้อมูลของผึ้งหลวงหิมาลัยแยกออกจากผึ้งหลวงทั่วไปที่พบในไทยและผึ้งหลวงที่พบดอยผ้าห่มปกอย่างชัดเจน และการใช้สารพันธุกรรมของผึ้งในการหาความสัมพันธ์เชิงวิวัฒนาการ ตัวอย่างในพื้นที่พบจัดกลุ่มในกลุ่มประชากรจากอินเดียและเนปาล “ ผศ.ดร.ณัฐพจน์ ยืนยันจากการศึกษาเป็นผึ้งหลวงหิมาลัยอย่างแท้จริง

ความสำคัญการค้นพบผึ้งหลวงหิมาลัยครั้งนี้ นักชีววิทยาระบุผึ้งหลวงหิมาลัยมีความสำคัญในบทบาทของแมลงผสมเกสรในระบบนิเวศที่สูงจากระดับน้ำทะเลตั้งแต่ 1,000-4,500 เมตร ในไทยสูงสุดที่ดอยอินทนนท์ 2,565 เมตร  ซึ่งการมีพบรังผึ้งหลวงหิมาลัยเกิดประโยชน์ต่อสังคมพืชในระบบนิเวศที่สูงมีอากาศหนาวตลอดปี ผึ้งช่วยผสมเกสรพืชพรรณบริเวณนี้ได้ แต่ปัจจุบันปัญหาการเปลี่ยนแปลงสภาพอากาศ โลกเผชิญอุณหภูมิที่สูงขึ้น ผึ้งหลวงหิมาลัยอาศัยอยู่ในบริเวณอุณหภูมิหนาวเย็น หากอุณหภูมิเพิ่มขึ้นต่อไปในอนาคต มีความเป็นไปได้จะไม่อพยพมาอยู่อาศัยในบริเวณปัจจุบันอาจเกิดปัญหากับสังคมพืชดอยผ้าห่มปก และพื้นที่ป่าทางตอนเหนือของไทยในอนาคต

“ นอกจากนิเวศวิทยาแล้ว น้ำผึ้งที่ถูกผลิตจากผึ้งหลวงหิมาลัย ในอินเดียและเนปาลมีการวิเคราะห์ว่า มีสารเคมีที่ผลิตออกจากดอกกุหลาบพันปี เมื่อทานเข้าไปแล้วจะมีอาการเมา  เรียก ”น้ำผึ้งเมา” ในต่างประเทศ ไกด์เนปาล อินเดียที่พานักท่องเที่ยวต่างชาติเดินทางไปดูหน้าตาผึ้งหลวงหิมาลัย รวมถึงซื้อน้ำผึ้งสนับสนุนเกษตรกร เพื่อรักษาผึ้งหลวงหิมาลัยให้อยู่ในบริเวณนั้น  ซึ่งน้ำผึ้งหิมาลัยนี้เป็นที่ต้องการของตลาด ปัจจุบันประชากรผึ้งหลวงหิมาลัยโลกลดลง อย่างในอินเดีย เนปาล จำนวนน้อยลง หายไป ภาวะโลกร้อนนำไปสู่ภูมิต้านทานผึ้งลดลง โดนโรคโจมตี  หากโลกมีการเปลี่ยนแปลงสภาพอากาศ ปีนี้อากาศร้อนจัด อนาคตอาจจะไม่เจอสิ่งมีชีวิตนี้ “

 นักชีววิทยาจุฬาฯ กล่าวต่อว่า ส่วนวิธีไหนจะทำให้สิ่งมีชีวิตนี้อยู่ในพื้นที่และช่วยรักษาระบบนิเวศวิทยาของเรา เป็นคำถามที่ต้องศึกษาต่อไป  รวมถึงการศึกษาคุณสมบัติของน้ำผึ้งเพื่อนำมาใช้ให้เกิดประโยชน์สูงสุดในพื้นที่อนุรักษ์   ศึกษาเกสรในรังผึ้ง ตลอดจนจำนวนประชากรที่แท้จริงในประเทศไทย  ซึ่งกรมอุทยานฯ สำรวจพบรังผึ้งหลวงหิมาลัยอีก 3 จุดในดอยผ้าห่มปก และคาดเดามีความเป็นไปได้จะพบในดอยหลวงเชียงดาว ดอยอินทนนท์ จ.เชียงใหม่ หรือดอยในภาคตะวันออกเฉียงเหนือที่ติดกับแนวเทือกเขาหลวงพระบาง สปป.ลาว ได้  

ต่อข้อถามว่า ผึ้งหลวงหิมาลัยในประเทศไทยมีความเสี่ยงต่อการสูญพันธุ์หรือไม่นั้น ผศ.ดร.ณัฐพจน์ กล่าวว่า ขณะนี้จัดทำโมเดลทางคณิตศาสตร์เพื่อศึกษาหากอุณหภูมิของโลกเปลี่ยนแปลง ทุก 10 ปี เพิ่มสูงขึ้น  1- 2 องศาเซลเซียส ขอบเขตการกระจายพันธุ์ของผึ้งกลุ่มนี้จะลดลงมากน้อยเพียงใด ด้วยขณะนี้ไม่ทราบจำนวนประชากรที่ชัดเจน แต่หากแนวโน้มอุณหภูมิสูงขึ้นทุกปี มีสิทธิ์ผึ้งจะไม่อยู่อาศัย เพราะนอกจากหาที่สร้างรังแล้ว ผึ้งยังหาแหล่งอาหาร พืชเมืองหนาวเป็นป่าเมฆที่มีความเฉพาะ โลกร้อนพืชอยู่ไม่ได้ มีผลต่อผึ้ง

นายทรงเกียรติ ตาตะยานนท์  รองอธิบดี อช. กล่าวว่า การค้นพบครั้งนี้เป็นตัวชี้วัดที่มีความสำคัญต่อภาพรวมของความหลากหลายทางชีวภาพและทรัพยากรสิ่งแวดล้อมที่มีอยู่สูงภายในประเทศไทยที่กำลังถูกรุกรานจากการทำลายแหล่งที่อยู่อาศัยของผึ้งชนิดต่างๆ และผลกระทบจากการเปลี่ยนแปลงของสภาพอากาศ  แต่ไทยยังสามารถพบผึ้งหลวงหิมาลัยในประเทศได้ แสดงถึงความสำเร็จในการอนุรักษ์คุ้มครองดูแลพื้นที่อุทยานแห่งชาติให้อุดมสมบูรณ์ รักษาความหลากหลายทางชีวภาพ  อย่างไรก็ตาม อช.จะสนับสนุนการศึกษาต่อยอดเพิ่มจากข้อมูลผึ้งหลวงหิมาลัยที่พบในประเทศไทย 

ภารกิตตามติดชีวิตผึ้งหลวงหิมาลัยในประเทศไทยเชิงลึกยังต้องติดตามต่อไป!!