'ครอบครัวทดแทน' สร้างทางเลือกดูแลเด็ก

สังคมไทยมีเด็กที่ถูกทอดทิ้งเพิ่มมากขึ้น ก่อให้เกิดผลกระทบต่อเยาวชนและสังคม การขาดพ่อแม่ครอบครัวดูแล เด็กๆ มีโอกาสถูกชักจูงไปทางที่ผิด ทั้งจากประสบการณ์ชีวิตยังน้อย เพื่อนพาไป  อยากรู้อยากเห็น และวัยที่คึกคะนองครอบครัวอุปถัมภ์ในประเทศไทยไม่ใช่เรื่องใหม่ แต่ยังไม่เป็นที่คุ้นเคยสำหรับคนไทย ซึ่งครอบครัวอุปถัมภ์หรือเรียกว่า “ครอบครัวทดแทน” สามารถสนับสนุนความต้องการขั้นพื้นฐานและส่งเสริมให้เด็กเติบโตและมีพัฒนาการตามช่วงวัยที่เหมาะสมกระทรวงการพัฒนาสังคมและความมั่นคงของมนุษย์ (พม.) ให้ความหมาย ครอบครัวอุปถัมภ์ว่า เป็นการจัดสวัสดิการสำหรับเด็กที่พ่อแม่ไม่สามารถให้การอุปการะเลี้ยงดู หรือไม่สามารถอยู่ร่วมกับครอบครัวได้ ให้ได้รับการดูแลในสภาพแวดล้อมคล้ายครอบครัว ที่มีความมั่นคง ปลอดภัย และความอบอุ่น โดยมีผู้อุปถัมภ์เป็นผู้ให้การอบรมเลี้ยงดูและคุ้มครองสวัสดิภาพตามระยะเวลาที่กำหนด เพื่อให้เด็กได้รับการตอบสนองความต้องการขั้นพื้นฐานและได้รับการพัฒนาเติบโตตามวัย       

พ.ศ.นี้ ครอบครัวทดแทน เป็นอีกทางเลือก ซึ่ง พม. โดยกรมกิจการเด็กและเยาวชน (ดย.) สร้างการรับรู้ในวงกว้างและเชิญชวนผู้ที่สนใจและมีความพร้อมสมัครเป็นครอบครัวอุปถัมภ์ให้มากขึ้น เพื่อสร้างโอกาสให้เด็กๆ ในสถานสงเคราะห์ได้มีโอกาสเติบโตในครอบครัวพ่อแม่อุปถัมภ์ เพราะเด็กทุกคนต้องการความรักความอบอุ่นจากครอบครัว

อรพินท์ ศักดิ์เอี่ยม ผู้เชี่ยวชาญเฉพาะด้านเด็ก ดย. กล่าวว่า ทุกวันนี้เด็กและเยาวชนประสบปัญหาหลายด้าน สภาพของครอบครัวที่เปลี่ยนแปลงไป จากครอบครัวขยายที่มีปู่ย่าตายายช่วยดูแลเด็ก ปัจจุบันแปรเปลี่ยนไปหลายรูปแบบ  ยังไม่รวมเด็กถูกทิ้ง เด็กกำพร้า ขาดคนดูแล  ต้องเข้าสู่การดูแลของสถานสงเคราะห์ อย่างไรก็ตาม สภาพแวดล้อมของสถานสงเคราะห์ไม่เอื้อต่อพัฒนาการเด็ก ต่างจากครอบครัวเป็นสภาพแวดล้อมที่ดีที่สุด  นำมาสู่แนวคิดครอบครัวทดแทน ซึ่งเป็นแนวคิดที่มีความสากล และแนวโน้มมีความสำคัญมากขึ้น ในไทยมีการดำเนินงานครอบครัวอุปถัมภ์ แต่ยังไม่มีความเข้มข้นมากพอ ด้วยสถานการณ์ปัจจุบันเด็กขาดคนดูแลหรือครอบครัวขาดความสามารถในการดูแลเด็กต้องขับเคลื่อนให้เป็นรูปธรรมเพิ่มขึ้น

“ ปัจจุบันบางครอบครัวพ่อแม่ติดยาเสพติด ป่วยจิตเวช ไม่สามารถดูแลเด็กได้ นอกจากครอบครัวบุญธรรมที่เป็นครอบครัวทดแทนแบบถาวรแล้ว เราพยายามขยายครอบครัวอุปถัมภ์ เป็นครอบครัวทดแทนที่ดูแลเด็กชั่วคราว  ทั้งที่เป็นเครือญาติและไม่เป็นเครือญาติได้เข้ามารับเด็กไปดูแล เพื่อให้เด็กได้อยู่ในสภาพแวดล้อมครอบครัว  โดยรัฐเข้าหนุนเสริมความสามารถของครอบครัวอุปถัมภ์จะได้รับค่าตอบแทนการเลี้ยงดูเดือนละ 2,000 บาทต่อเด็กหนึ่งคน ตลอดระยะเวลาดูแลจนเด็กเติบโตมีอายุครบ 18 ปี “ อรพินท์ กล่าว

ทั้งนี้ ผู้เชี่ยวชาญเฉพาะด้านเด็กระบุ ครอบครัวอุปถัมภ์ที่ไม่ใช่เครือญาติในประเทศไทยยังน้อยอยู่ ด้วยทัศนคติของคนไทย มีสำนวนที่ว่า “เอาลูกเขามาเลี้ยง เอาเมี่ยงเขามาอม” ที่มีความหมายในทางลบ  เป็นข้อท้าทายในการขยายครอบครัวอุปถัมภ์ ซึ่งกรมต้องเร่งสื่อสารทำความเข้าใจกับครอบครัวชาวไทย ปี 2567 นี้ กรมฯ ดำเนินนโยบายจริงจังเปิดรับสมัครผู้สนใจดูแลเด็กแบบครอบครัวอุปถัมภ์ ตั้งเป้าจำนวน 100 ครอบครัว  โดยจะมีกระบวนประเมินและกระบวนการดูแลเด็กในอุปถัมภ์ สร้างความเชื่อมั่นเด็กได้ใช้ชีวิตอยู่กับครอบครัวที่ปลอดภัย ซึ่งเป็นหนึ่งในแผนดำเนินงานตามนโยบาย พม.เพื่อลดจำนวนเด็กในสถานสงเคราะห์เด็กลงด้วย

“ การอุปถัมภ์ป้องกันเด็กเข้าไปอยู่ในสถานสงเคราะห์ ช่วยยกระดับคุณภาพชีวิตเด็กๆ เติบโตเป็นผู้ใหญ่ที่มีคุณภาพ ครอบครัวสามารถให้ความรัก ความเอาใจใส่ ดูแลทั้งร่างกายและใจ  สั่งสอน แนะนำทักษะชีวิตเวลามีปัญหา รวมถึงให้การศึกษา ถ้าอยู่สถานสงเคราะห์ แม้มีเจ้าหน้าที่ พี่เลี้ยง แต่ไม่ได้สัมผัสความผูกพัน เอื้ออาทรแบบครอบครัวอุปถัมภ์ที่เลี้ยงดูเหมือนลูก  “ อรพินท์ ชวนผู้มีความพร้อมมีส่วนร่วม

ทั้งนี้ การทำงานเพื่อให้เด็กที่ประสบปัญหาทางสังคมในสถานรองรับเด็กของภาครัฐได้มีโอกาสในการใช้ชีวิตอยู่กับครอบครัวทดแทนในบ้านเรา  จะต้องพัฒนาระบบการดำเนินงานของครอบครัวอุปถัมภ์อย่างต่อเนื่อง   ตลอดจนพัฒนามาตรการเงินและการสนับสนุนอื่นๆ เพื่อให้เด็กทุกคนได้อาศัยอยู่ในครอบครัวที่ปลอดภัยและเอาใจใส่

คุณสมบัติครอบครัวอุปถัมภ์ มีอายุไม่ต่ำกว่า 20 ปีบริบูรณ์ แต่ไม่เกิน 65 ปีบริบูรณ์ และมีอายุมากกว่าเด็กไม่น้อยกว่า 15 ปี มีที่อยู่อาศัยเป็นหลักแหล่ง ถูกสุขลักษณะ อยู่ในสภาพแวดล้อมที่ดี มีนิสัยและความประพฤติเหมาะสม ที่จะเป็นผู้อุปการะเด็ก มีสุขภาพสมบูรณ์ทั้งร่างกายและจิตใจ มีเวลาในการดูแลเด็ก และสมาชิกในครอบครัวเห็นชอบที่อุปการะเลี้ยงดูเด็ก มีรายได้ที่แน่นอน สามารถอุปการะเลี้ยงดูเด็กได้ มีความสามารถในการอุปการะเลี้ยงดูเด็กได้ ตามมาตรฐานขั้นต่ำ มีความเข้าใจเกี่ยวกับวิธีการเลี้ยงดูเด็กและมีความพร้อมในการเข้ารับการอบรมเพิ่มเติม อ่านและเขียนภาษาไทยหรือภาษาอังกฤษได้ ไม่มีประวัติเคยกระทำความผิดกฎหมายอาญา และการใช้สารเสพติด จนได้รับโทษจำคุก

สำหรับการดูแลเด็กในอุปถัมภ์มีคณะทำงานครอบครัวอุปถัมภ์จังหวัดพิจารณาจัดให้เด็กได้อยู่ในครอบครัวอุปถัมภ์ที่เหมาะสม  มีการเยี่ยมบ้าน ครอบครัวอุปถัมภ์จะได้รับการอบรมให้ความรู้และทักษะในการทำหน้าที่เป็นครอบครัวทดแทนชั่วคราว ในการอุปการะเลี้ยงดูเสมือนเป็นสมาชิกในครอบครัว ครอบครัวอุปถัมป์จะได้รับการสนับสนุนและการติดตามการเลี้ยงดูเด็กโดยเจ้าหน้าที่อย่างต่อเนื่อง  

หน่วยงานรับสมัครครอบครัวอุปถัมภ์ ประกอบด้วยสำนักงานพัฒนาสังคมและความมั่นคงของมนุษย์จังหวัด,บ้านพักเด็กและครอบครัว และสถานรองรับเด็กทั่วประเทศ

การเติมเต็มสร้างคุณค่าให้เด็กนั้น ผู้เชี่ยวชาญเฉพาะด้านเด็ก กล่าวด้วยว่า นอกจากครอบครัวเป็นสภาพแวดล้อมที่ดีที่สุด เอื้อต่อการพัฒนาและทำให้เด็กปลอดภัย ยังมีกลไกสำคัญอย่างชุมชนในการโอบอุ้มดูแลเด็ก   พ.ร.บ.ส่งเสริมการพัฒนาเด็กและเยาวชนแห่งชาติฯ และ พ.ร.บ.คุ้มครองเด็กฯ ให้ความสำคัญกับบทบาทของครอบครัวและชุมชน ท้องถิ่นในการส่งเสริม พัฒนา และปกป้องคุ้มครองเด็ก โดยเฉพาะครอบครัวยากจน เปราะบาง ที่ผ่านมา กรม เข้าไปสำรวจติดตามการเลี้ยงดูเด็กแรกเกิดถึง 6 ปี ทั้งมอบเงินอุดหนุนและให้เด็กเข้าเรียนชั้นประถมศึกษากว่า 300,000 คน ส่งเสริมสถานพัฒนาเด็กปฐมวัย ตามมาตรฐานสถานพัฒนาเด็กปฐมวัยแห่งชาติ 51,360 แห่ง

นอกจากนี้ ร่วมพัฒนาหลักสูตรและอบรมครู/ผู้ดูแลเด็กให้มีความรู้และทักษะการดูแลเด็กปฐมวัย รวมถึงการเลี้ยงดูโดยไม่ใช้ความรุนแรง และขับเคลื่อนศูนย์ช่วยเหลือสังคมระดับตำบล/เทศบาล โดยใช้ TP-MAP ค้นหาครอบครัวเปราะบาง ตลอดจนจัดทำแผนพัฒนาคุณภาพชีวิตเด็กและครอบครัว 5 มิติ ครอบคลุมที่อยู่อาศัย รายได้ สุขภาพ การศึกษา การเข้าถึงบริการ พร้อมตั้งเป้าหมายในปี 2568 ทุกองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่นจะมีศูนย์คุ้มครองเด็กเกิดขึ้นอย่างเป็นรูปธรรม