ยกระดับสมุนไพรไทย เข้าสู่ระบบสาธารณสุขเต็มรูปแบบ

หลังจากที่กรมการแพทย์แผนไทยฯประกาศ “สมุนไพร Herbal Champions 15 รายการ” ภายใต้แผนปฏิบัติการด้านสมุนไพรแห่งชาติ ฉบับที่ 2 พ.ศ. 2566-2570 เพื่อสนับสนุนการพัฒนาสมุนไพรตลอดห่วงโซ่คุณค่า วางเป้าหมายออกสู่ตลาดโลก สร้างมูลค่าทางเศรษฐกิจให้แก่ประเทศ โดยแบ่งเป็น 2 กลุ่มคือ กลุ่มที่ 1 สมุนไพรที่มีความพร้อมเพื่อการพัฒนาต่อยอด 3 รายการ ได้แก่ ขมิ้นชัน ฟ้าทะลายโจร และกระชายดำ และกลุ่มที่ 2 สมุนไพรที่มีศักยภาพและต้องการความต่อเนื่องในการพัฒนา 12 รายการ ได้แก่ บัวบก มะขามป้อม ไพล ขิง กระชาย ว่านหางจระเข้ กวาวเครือขาว มะระขี้นก เพชรสังฆาต กระท่อม กัญชง และกัญชา

แม้ว่าสมุนไพรไทยจะมีศักยภาพสู่ตลาดโลก แต่การยอมรับ และใช้สมุนไพรในการรักษาพยาบาลภายในประเทศยังเป็นสิ่งที่ต้องการการขับเคลื่อนต่อไป  เพื่อให้เกิดการรับรู้และการเข้าถึงในวงกว้างมากยิ่งขึ้น ทั้งในส่วนของโรงพยาบาล และประชาชน

 นพ.ธงชัย เลิศวิไลรัตนพงศ์ อธิบดีกรมการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ทางเลือก  กล่าวว่า กรมแพทย์แผนไทยฯ เห็นแง่มุมที่ในประเทศนยังใช้สมุนไพรเพื่อการรักษาพยาบาลน้อย กรมฯจึงมีแผนที่จะผลักดันยาสมุนไพรไทยเข้าสู่ระบบสาธารณสุขนั้นได้แบ่งเป็น 3 ช่วง คือ ปลายน้ำ กลางน้ำ และต้นน้ำ เพราะไทยได้มีการเปลี่ยนระบบการรักษาพยาบาลมาเป็นแบบแพทย์แผนตะวันตกเกือบ 100 ปี ทำให้วิวัฒนาการด้านการักษาหรือยามีการพัฒนามาตามยุคสมัย ซึ่งในขณะเดียวกันศาสตร์แพทย์แผนไทยก็ไม่ได้ถูกยกระดับหรือพัฒนาตามมาด้วย ดังนั้นการจะสร้างให้ประชาชนได้เข้าถึงการรักษาแบบแพทย์แผนไทย สิ่งสำคัญคือการสร้างความเชื่อมั่น แม้ว่าจะมีสมุนไพรบางตัวสามารถพัฒนาทดแทนยาแผนปัจจุบันได้ และสมุนไพรหลายตัวก็ได้บรรจุเข้าไปเป็นตัวยาในบัญชียาหลัก ดังนั้นสิ่งที่ต้องทำเพิ่มขึ้นอีกคือ การจัดระบบเพื่อเปิดทางให้เกิดการใช้ยาสมุนไพรมากขึ้น

เส้นทางของปลายน้ำ เริ่มด้วยปรับจุดอ่อนของแพทย์แผนปัจจุบัน ให้มาเป็นจุดแข็งของแพทย์แผนไทย นพ.ธงชัย กล่าวว่า หากสังเกตในปัจจุบันจะพบว่า คนส่วนใหญ่เวลาไม่สบายก็จะเลือกไปหาแพทย์แผนปัจจุบัน  แม้ว่าจะมีจุดให้บริการของแพทย์แผนไทยในโรงพยาบาล เพราะสิ่งที่ยังขาดที่กล่าวไปข้างต้นคือ ความเชื่อมั่น ดังนั้นการจะยกระดับการรักษาด้วยแพทย์แผนไทยจึงไม่ใช่แค่การทำวิจัย ต้องเสริมด้วยการให้บริการ ด้วย 5 โรคพื้นฐานที่แพทย์แผนไทยทำอยู่และทำได้ดี ได้แก่ 1.โรคออฟฟิศซินโดรม อาการปวดตามร่างกาย การนอนไม่หลับ 2โรคอัมพฤกษ์อัมพาต 3.โรคติดยาเสพติด โดยอยู่ในระบบของโรงพยาบาลในสังกัดสธ. กรมการแพทย์ กรมสุขภาพจิต ซึ่งตรงส่วนนี้กรมการแพทย์แผนไทยฯ ไม่ได้อยู่ในระบบ ดังนั้นจึงเป็นอีกหนึ่งส่วนที่จะต้องเข้าไปอยู่ในระบบให้ได้ โดยขณะนี้อยู่ในขั้นตอนของการรวบรวมข้อมูลในการใช้ยาสมุนไพรในการรักษา  

4.โรคผิวหนัง เช่นโรคสะเก็ดเงิน อย่างที่รพ.อู่ทอง จ.สุพรรณบุรี ที่มีการรักษาผู้ป่วยโรคสะเก็ดเงินด้วยสมุนไพร และที่รพ.พระปกเกล้า จ.จันทบุรีก็มีนำยาสมุนไพรไปใช้ในการรักษาโรคผิวหนังอยู่ประมาณกว่า 3,000 คน กรมการแพทย์แผนไทยจึงเห็นช่องทางการพัฒนาให้โรงพยาบาลต่างๆ ในนำไปใช้เป็นแนวทางในการรักษา และ 5.การอยู่ไฟสำหรับสตรีหลังคลอด ซึ่งเริ่มมีการให้บริการในทุกโรงพยาบาล โดยทั้ง 5 โรคพื้นฐานนี้ใอยู่ในระบบการเบิกของสปสช. สิทธิประกันสังคม

เป้าหมายอีกประการ คือ การลบภาพลักษณ์แพทย์แผนไทยคือ หมอนวด มีจุดยืนที่ชัดเจนด้วยการรักษาด้วยแผนไทยที่ชัดขึ้น ทางกรมการแพทย์แผนไทยฯก็ได้จัดตั้งคลินิกสุขสำราญนิทรา ตั้งอยู่ที่รพ.ยศเส, กรมแพทย์แผนไทยฯ และศูนย์ราชการแจ้งวัฒนะ ที่ให้บริการหลักเกี่ยวกับโรคปวดเรื้อรังและการนอนไม่หลับ เป็นทางเลือกให้ผู้รับบริการ เมื่อทำโมเดลทั้ง 3 แห่งนี้ชัดเจนก็จะมีแผนในการเสนอต่อแพทย์สาธารณสุขทั่วประเทศ ที่ต้องดำเนินการรักษาโรคพื้นฐานเหล่านี้ด้วยแพทย์แผนไทย  

นอกจากนี้ทางกรมการแพทย์แผนไทยฯ การจัดทำข้อมูลเพื่อใช้ยาสมุนไพรแทนยาแผนปัจจุบันในการจ่ายยารักษาให้แก้ผู้ป่วย ยังต้องเพิ่มความสมบูรณ์และพร้อมใช้งาน มีงานวิจัยรองรับ อย่างเช่นการระบุว่า ขมิ้นชัน ใช้แทนยา Omeprazole ในการรักษาโรคกระเพาะ, เพชรสังฆาต ใช้แทนยา Daflon แก้โรคริดสีดวง, เสลดพังพอน ใช้แทนยา Acyclovir แก้โรคเริม เป็นต้น และจะต้องมีทำข้อเปรียบเทียบผลข้างเคียง ปฏิกิริยาการใช้ร่วมกับยาตัวอื่น ข้อควรระวังในเรื่องของพิษที่อาจส่งผลต่อตับหรือไตในคนไข้บางราย และวิธีการรับประทาน ซึ่งขั้นตอนนี้อยู่ในระหว่างการทำให้ข้อมูลสมบูรณ์ พร้อมกับบรรจุในระบบของการสั่งยาของแพทย์ เพื่อให้สะดวกต่อการใช้งาน และสิ่งสำคัญที่กำลังดำเนินการต่อไปคือ การให้ข้อมูลแก่เภสัชกร ที่จะเป็นตัวเชื่อมสำคัญในการแนะนำยาสมุนไพรแก่แพทย์
“ในการผลักดันให้ใช้สมุนไพรในการรักษา   เราจะชี้ให้แพทย์เห็นว่า ถ้าสั่งยาแผนปัจจุบันให้คนไข้มาเป็นเวลานานแล้ว แต่อาการยังไม่ดีขึ้น ก็ควรหันมามองยาสมุนไพร ที่แต่ก่อนอาจเป็นทางเลือก  ส่วนเภสัขกร ก็ควรดึงยาสมุนไพรเข้ามาอยู่ในบัญชี ” นพ.ธงชัย กล่าว

โดยทางกระทรวงสาธารณสุขได้มีการทำตัวชี้วัดให้แก้โรงพยาบาลในการเพิ่มสัดส่วนยาสมุนไพรเข้าไปทดแทนยาแผนปัจจุบัน จากการประเมินใบสั่งยาของทางโรงพยาบาล เช่น ในใบสั่งยา 100 ใบ ก็จะมีประมาณ 20 ใบที่มีการสั่งยาสมุนไพร แยกเป็นสัดส่วนในการประเมินพบว่าที่ โรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพตำบล มีสัดส่วนการจ่ายยาสมุนไพรค่อนข้างเยอะอยู่ที่ประมาณ 40%-50% ส่วนในโรงพยาบาลศูนย์ต่างๆ มีประมาณไม่ถึง 10% แต่โดยเฉลี่ยแล้วอยู่ที่ประมาณ 20% แนวโน้วคาดว่าจะเพิ่มขึ้นเรื่อยๆ ซึ่งในท้องตลาดและร้านขายยา ทางกรมก็จะมีการช่วยโปรโมทยาสมุนไพรที่บริษัทเอกชนทำอยู่ให้ประชาชนรับรู้ว่าใช้ได้ อย่าง ฟ้าทะลายโจร โดยมีภาครัฐรับรอง

และในปัจจุบันแพทย์แผนไทยในสังกัดสธ.มีอยู่ประมาณกว่า 1,000 คน ซึ่งอาจจะเป็นจำนวนที่น้อยเพราะคนยังไม่ให้ความสำคัญ หรือคนยังเข้าไม่ถึง ส่งผลให้ความต้องการยังไม่มากพอ จึงทำให้โรงพยาบาลอาจจะไม่มีการรับแพทย์เฉพาะทางด้านนี้ แต่ในระบบแพทย์มีแพทย์แผนไทยที่หลักสูตรแพทย์แผนไทยจากการสถาบันที่ผลิตแพทย์แผนไทยกว่า 30 แห่งในประเทศ ราวๆ 20,000 คน เพียงแต่ไม่ได้อยู่ในสังกัดสธ.

” แผนทั้งหมดนี้หากร่วมกันขับเคลื่อนคาดว่าจะเห็นการเปลี่ยนแปลงภายใน 1 ปี หากปลายน้ำและต้นน้ำแข็งแรง กระบวนการของกลางน้ำก็จะแข็งแรงไปด้วย แม้ว่าในตอนนี้ ในประเทศไทยยังมีโรงงานสารสกัดไม่เยอะ จึงต้องมีการนำเข้าจากต่างประเทศ แต่ต้องยอมรับว่าในปัจจุบันที่มีกัญชา ทำให้เกิดโรงงานสารสกัดเยอะขึ้น ที่จะมีส่วนให้เกิดการกระตุ้นการสกัดสมุนไพรได้มากขึ้นด้วย “นพ.ธงชัยกล่าว

เส้นทางต้นน้ำ การเชื่อมกันระหว่างผู้ประกอบการและเกษตรกร นพ.ธงชัย มองว่า จุดที่เป็นปัญหาสำคัญ คือประเทศไทยนำเข้าสารสกัด เช่น ขมิ้นชัน บัวบก ไพร มะขามป้อม จากประเทศจีนและอินเดีย อาจจะดูขัดจากภาพลักษณ์ที่ไทยเป็นประเทศเกษตรกรรม แม้ว่าจะมีการปลูกสารสกัดเหล่านี้แต่ก็เพียงพอ จึงได้ลงไปสอบถามผู้ประกอบการทำให้พบว่า ผู้ประการขาดความมั่นใจในเรื่องคุณภาพที่ต้องไม่มีสารปนเปื้อน การติดต่อรับซื้อตรงตามเวลา และไม่มีการนำผลิตภัณฑ์ที่เยอะเกินมาเทขาย อีกมุมหนึ่งก็มีผู้ประกอบการไทยที่ส่งออกสารสกัดเช่นกัน ด้วยการทำข้อตกลงกับฟาร์มที่สามารถปลูกสมุนไพรให้เป็นไปตามมาตรฐานได้

อธิบดีกรมแพทย์แผนไทย ฯกล่าวอีกว่า ซึ่งเป็นประเด็นสำคัญที่จะต้องหาจุดที่ทำให้เกิดช่องว่างระหว่างเกษตรกรกับผู้ประกอบการ อย่างในพื้นที่จ.ยโสธรมีฟาร์มหนึ่งที่ปลูกข้าวประมาณ 300 ไร่ ได้รับมาตรฐาน International Federation of Organic Agriculture Movements หรือ IFOAM  ที่รับรองว่าข้าวไม่มีสารปนเปื้อนและสารเคมี ซึ่งทางฟาร์มก็ยังมีพื้นที่เหลือสามารถปลูกสมุนไพรได้ แต่ติดปัญหาตรงที่ไม่มีผู้ประกอบการมาทำข้อตกลงเกี่ยวการทำสมุนไพร  ดังนั้นกองสมุนไพรเพื่อเศรษฐกิจจะต้องมีบทบาทที่การเชื่อมต่อกันระหว่างผู้ประกอบการและเกษตรกรให้เกิดกานพูดคุยทำข้อตกลงกัน และอีกวิธีคือการรับรองการปลูกและการเก็บเกี่ยวสำหรับสมุนไพรโดยใช้มาตรฐาน Good Agricultural and Collection Practic: GACP  ซึ่งก็ต้องมีการพูดคุยกันพอสมควร เพราะเกษตรกรส่วนใหญ่ทำแบบ Food Grade ที่ใช้ยาฆ่าแมลงได้ อย่างช่วงแรกที่มีการทำในกัญชา ต้องมีการทำข้อตกลงว่าชัดเจนว่าห้ามใช้ยาฆ่าแมลง ต้องซึ่งเป็นการปลูกในนระดับ Medical Grade มีการตรวจดินและกัญชาที่ส่งมาเพื่อตรวจว่าปลอดสารโลหะหนัก ก่อนนำไปผลิตยา ถึงแม้ว่าเกษตรกรอาจจะทำเกษตรในรูปแบบ Medical Grade ไม่มาก ทางกรมการแพทย์แผนไทยฯ จึงต้องมีการทำให้ดูก่อนเพื่อให้เห็นถึงประโยชน์ในการนำมาผลิตเป็นยา

นพ.ธงชัย กล่าวอีกว่า โดยในขณะนี้ทางกองยา ของกรมแพทย์แผนไทยฯ  ก็ได้มีการทำข้อมูลเกี่ยวยาสมุนไพรที่มีการผลิตใช้น้อย และหายากก็จะเป็นผู้ผลิตให้แก่โรงพยาบาลหรือเอกชนที่ผลิตไม่ได้  รวมไปถึงการตั้งโรงงานผลิตสมุนไพรเพื่อใช้ในโรงพยาบาลสังกัดสป.ประมาณ 80 แห่งทั่วประเทศ ซึ่งจะทำให้มีการติดต่อกับชาวบ้านในการรับซื้อและผลิตเอง แต่ก็มีการปรับบทบาทโดยที่จะไม่ให้เป็นคู่แข่งกับเอกชน จะทำเพียงเพื่อใช้ภายในโรงพพยาบาลเท่านั้น ไม่ได้ทำเพื่อจำหน่าย ซึ่งเป็นจะยาตัวที่เอกชนไม่มีขายในท้องตลาด อย่างไรก็ตามก็มียาสมุนไพรบางตัวที่ต้องรับซื้อจากเอกชนเช่นกัน ด้วยจำนวนที่มีเยอะ และราคาถูกกว่า

ทั้งนี้ในส่วนของพรบ.ผลิตภัณฑ์สมุนไพร พ.ศ. 2562 นพ.ธงชัย แสดงความเห็นว่า ได้มีการปรับเปลี่ยนเพื่อช่วยให้สมุนไพรง่ายต่อการขึ้นทะเบียนมากขึ้นโดยใช้เวลาประมาณ 2-3 ปี  จากเดิมที่ใช้ระยะเวลากว่า 10 ปี ในตัวพรบ.ฉบับนี้ยังมีการวางยุทธศาสตร์ในการขับเคลื่อนสมุนไพรายใต้แผนปฏิบัติการด้านสมุนไพรแห่งชาติ ฉบับที่ 2 พ.ศ. 2566-2570 โดยมีการร่วมกับหน่วยงานทั้งภาคอุตสาหกรรม ภาคเกษตร ภาคพาณิชย์ และกระทรวงมหาดไทย เพื่อร่วมผลักดันในส่วนของต้นน้ำ กลางน้ำ และปลายน้ำ ผลลัพธ์คือดีขึ้น

โดยข้อมูลจาก Euromonitor International รายงานว่าภาพร่วมสมุนไพรไทยเติบโตอย่างต่อเนื่อง ระบุว่าในปี 2563 มีมูลค่ากว่า 45,000 ล้านบาท ในปี 2564 มีมูลค่ากว่า 48,000 ล้านบาท และในปี 2565 มีมูลค่ากว่า 52,000 ล้านบาท จะเห็นว่าแม้ในช่วงสถานการณ์โควิด-19 ก็มีอัตราการเติบโตขึ้นต่อเนื่อง อาจจะด้วยสมุนไพรเป็นตัวเลือกในการช่วยบรรเทาอาการโควิด ดังนั้นจึงได้ตั้งเป้าในอีก 5 ปี หรือภายในปี 2570 สมุนไพรไทยจะต้องมีมูลค่าเติบโตขึ้นให้ได้ 90,000-100,000 ล้านบาท และทำให้ประชาชนหันมาสนใจหรือใช้ยาสมุนไพรเพิ่มขึ้นจาก 2% เป็น 4% แต่ความท้าทายคืออยากจะเพิ่มให้ถึง 20%.