อะไรคือ "น่านแซนด์บ็อกซ์" หรือ Nan Sandbox ที่กำลังเป็นแม่แบบของการพัฒนาจังหวัดที่ควรแก่การติดตามศึกษาและส่งเสริมให้แก้ปัญหาที่สั่งสมยาวนานของต่างจังหวัดของประเทศ?
    หากการทดลองให้ภาคประชาชน ภาครัฐ และภาคเอกชนร่วมกันแก้ปัญหาทรัพยากรป่าไม้จังหวัดน่าน และสร้างอาชีพการเกษตรอย่างยั่งยืนให้ราษฎรได้ "น่านแซนด์บ็อกซ์" ก็อาจเป็นรูปแบบที่จังหวัดอื่นๆ นำไปใช้เพื่อการพัฒนาอย่างยั่งยืนได้
    และนั่นอาจจะเป็นจุดเริ่มต้นของการสร้างชาติที่ทุกฝ่ายมีส่วนร่วมได้อย่างแท้จริง
    เพราะนี่คือ "การบริหารพื้นที่รูปแบบพิเศษ" เพื่อการจัดการทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมอย่างยั่งยืนในพื้นที่น่าน
    การดำเนินงานมีคณะกรรมการนโยบายและกำกับดูแลซึ่งมีนายกรัฐมนตรีเป็นประธานคณะกรรมการ
    ส่วนคณะกรรมการดำเนินงานพื้นที่จังหวัดน่านมี ดร.วิจารย์ สิมาฉายา ปลัดกระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมเป็นประธานกรรมการภาครัฐ
    คุณบัณฑูร ล่ำซำ เป็นประธานกรรมการภาคเอกชน
    นี่ถือเป็นครั้งแรกในประเทศไทยที่มีตัวแทนรัฐและเอกชนเป็น "ประธานร่วม" ในการบริหารงานระดับจังหวัด
    ผู้ว่าราชการจังหวัดน่านเป็นรองประธานกรรมการ และคณะกรรมการอีก 23 ท่านร่วมด้วยอนุกรรมการด้านจัดทำชุดข้อมูลและแผนที่ และอนุกรรมการด้านการสื่อสารประชาสัมพันธ์
    เป้าหมายคือการแก้ปัญหาด้านที่ดินและป่าไม้ เพื่อให้ประชาชนสามารถอยู่อาศัยได้ถูกต้องตามกฎหมายและปรับคืนพื้นที่มาเป็นสภาพป่า
    อีกทั้งยังจัดหาเงินสนับสนุนการปรับเปลี่ยนระบบการผลิตทางการเกษตรและการเลี้ยงชีพในช่วงระยะเปลี่ยนผ่าน
    กระทั่งถึงการปรับเปลี่ยนระบบการเกษตรเชิงเดี่ยวสู่การผลิตหรืออาชีพที่เป็นมิตรต่อสิ่งแวดล้อม มีรายได้เพียงพอและยกระดับคุณภาพชีวิต
    พื้นที่ดำเนินงานในจังหวัดน่าน 15 อำเภอ 99 ตำบล 924 หมู่บ้าน โดยเฉพาะพื้นที่อยู่อาศัยและพื้นที่ทำกินในเขตป่าสงวนฯ คุณภาพลุ่มน้ำชั้น 1, 2, 3, 4 และ 5
    หากดูโครงสร้างการบริหารรูปแบบใหม่นี้จากระดับชาติถึงระดับจังหวัดจะเห็นภาพอย่างนี้
    ข้างบนสุดคือคณะกรรมการขับเคลื่อนการปฏิรูปเพื่อรองรับการปรับเปลี่ยนตามนโยบาย Thailand  4.0
    ลงมาคือ "การพัฒนาและรังสรรค์นวัตกรรมในรูปแบบใหม่หรือ Sandbox"
    ซึ่งจะนำไปสู่การแก้ไขพื้นที่ป่า การใช้ประโยชน์พื้นที่จังหวัดน่านและกลไกการบริหารจัดการ
    สู่คณะกรรมการนโยบายและกำกับดูแล
    ลงสู่คณะกรรมการดำเนินงานพื้นที่จังหวัดน่าน
    ปัญหาใหญ่และเรื้อรังของจังหวัดน่านคือ การที่กฎหมายหลายฉบับประกาศให้กว่า 85% ของพื้นที่ในจังหวัดนี้เป็นเขตป่าสงวนฯ หรืออุทยานแห่งชาติ แล้วมาทับซ้อนที่ทำกินของชาวบ้านดั้งเดิม ทำให้เกิดความขัดแย้งระหว่างเจ้าหน้าที่รัฐกับชาวบ้านมาตลอด
    ทุกวันนี้มีคดีติดค้างอยู่ในกระบวนการฟ้องร้องหลายหมื่นคดี ทำให้เกิดความขัดแย้งระหว่างชาวบ้านกับรัฐมายาวนาน หาทางออกไม่ได้เพราะข้าราชการต้องทำตามกฎหมาย ขณะที่ชาวบ้านไม่มีที่ทำกิน
    ภายใต้แนวทางการแก้ปัญหา Nan Sandbox นี้ การจัดสรรที่ดินป่าสงวนฯ จังหวัดน่านเพื่อแก้ปัญหาหลักประเด็นสิทธิที่ทำกินของเกษตรกรให้มีความชอบด้วยกฎหมาย จะบริหารจัดการพื้นที่เขตป่าสงวนฯ ให้มีสัดส่วนดังนี้
    72% เป็นพื้นที่ป่าสงวนฯ ในปัจจุบัน ทุกคนช่วยกันรักษาป่าต้นน้ำให้คงอยู่ตลอดไป
    18% เป็นพื้นที่ทำกินในเขตป่าที่เกษตรกรน่านยินดีฟื้นฟูกลับมาเป็นป่าที่มีต้นไม้ใหญ่ โดยรัฐจะอนุญาตให้เกษตรกรปลูกพืชเศรษฐกิจใต้ต้นไม้ใหญ่ในพื้นที่ส่วนนี้ได้
    10% คือพื้นที่จัดสรรให้ปลูกพืชเศรษฐกิจได้เต็มที่ (แต่ยังคงเป็นป่าสงวนฯ โดยกฎหมาย)
    เป้าหมายที่สำคัญของแผนงานนี้คือ รายได้ต่อไร่ของเกษตรกรจะต้องเพียงพอต่อการดำรงชีพอย่างยั่งยืน
    นั่นหมายถึงการระดมองค์ความรู้จากทุกศาสตร์มาพัฒนาพืชทางเลือกที่มีคุณค่าสูง พัฒนาดิน น้ำ  แปรรูปสินค้าเกษตร การขนส่ง การสร้างยี่ห้อสินค้าหรือ branding และการตลาดเพื่อผลิตสินค้าการเกษตรที่มีคุณภาพเป็นที่ต้องการของตลาดโลก
    อีกทั้งยังต้องส่งเสริมประสิทธิภาพการผลิตจนเกษตรกรน่านสามารถทำมาหาเลี้ยงชีพอย่างดีด้วยตนเองได้
    นี่เป็นเพียงจุดเริ่มต้นของความพยายามที่เอกชนกับรัฐและภาคประชาชนมาจับมือกันแก้ปัญหาที่สั่งสมยืดเยื้อมายาวนาน
    "เราเดินทางมาไกลแล้ว แต่ขณะเดียวกันเราก็ยังต้องเดินทางไปอีกไกลจึงจะถึงเป้าหมาย" คุณบัณฑูรบอกวันก่อนที่เชิญตัวแทนทุกภาคส่วนมาร่วมกันระดมสมองอีกรอบหนึ่ง
    หากทำสำเร็จนี่จะเป็นนวัตกรรมการแก้ปัญหาประเทศอย่างยั่งยืนที่ทุกฝ่ายควรจะต้องสนับสนุนอย่างเต็มกำลัง
    โดยเฉพาะรัฐบาลใหม่หลังเลือกตั้งที่จะมาทำหน้าที่แก้ปัญหาให้เกษตรกรทั่วประเทศ!