'ไซยาไนด์' สารพิษใกล้ตัว แสดงอาการในเวลาสั้นๆ แค่ 'หลักนาที'

ไซยาไนด์ (Cyanide) เป็นสารเคมีที่มีความเป็นพิษสูงสามารถออกฤทธิ์ได้อย่างรวดเร็วหลังได้รับสารพิษเข้าสู่ร่างกายไซยาไนด์จะเข้าไปยับยั้งการทำงานของเซลล์ ทำให้เซลล์นำออกซิเจนไปใช้ไม่ได้จนเป็นอันตรายถึงชีวิต

โดย พญ.ยิ่งลักษณ์ แสงเวหาสน์ แพทย์เฉพาะทางเวชศาสตร์ฉุกเฉิน ศูนย์บริการผู้ป่วยฉุกเฉินและอุบัติเหตุ(Emergency Room) โรงพยาบาลนวเวช ได้อธิบายความรู้ความเข้าใจเกี่ยวกับอาการทางคลินิก การวินิจฉัยและการรักษาผู้ป่วยที่ได้รับไซยาไนด์ ซึ่งมีประโยชน์อย่างยิ่งสำหรับประชาชนทั่วไป สามารถนำความรู้ไปใช้ในการดูแลและป้องกันคนรอบข้างได้อย่างทันท่วงที ไซยาไนด์ มีกลิ่นเฉพาะตัวเรียกว่ากลิ่นอัลมอนด์ขม (Bitter almond)สามารถพบได้ในหลายรูปแบบ ได้แก่ ภาวะก๊าซ Hydrogen cyanide เป็นแก๊สไม่มีสี อาจพบได้จากการเผาไหม้สารพลาสติก เมลามีน ขนสัตว์ และหนังเทียม มักพบได้ในเหตุเพลิงไหม้

กลุ่มเกลือไซยาไนด์ เป็นก้อนผลึกหรือผงสีขาว เช่น Sodiumcyanide และ Potassium cyanide มักนำไปใช้ในงานอุตสาหกรรมการชุบโลหะ การสังเคราะห์สารเคมี เช่น น้ำยาประสานทอง สีและสารเคมีกำจัดแมลงบางชนิด

นอกจากนี้ ยังพบได้จากเคมีภัณฑ์ที่ใช้ในบ้านบางชนิดเช่นน้ำยาล้างเล็บมี acetonitrile ปนอยู่ และน้ำยาล้างเครื่องเงิน ไซยาไนด์ในพืชธรรมชาติ จะมีสาร Cyanogenic glycosidesพบได้ในเมล็ดของเอพริคอต เชอร์รี่ดำหน่อไม้ดิบหัวและใบของมันสำปะหลังดิบ เป็นต้น

อาการทางคลินิกผู้ป่วยมักจะเริ่มมีอาการหลังจากได้รับสารพิษภายในเวลาสั้น ๆเป็นหลักนาที ทั้งนี้ความรุนแรงของอาการขึ้นกับปริมาณของสารพิษที่ได้รับ ระยะเวลาในการได้รับสารพิษและวิธีการที่ได้รับสารพิษเข้าสู่ร่างกาย ไม่ว่าจะจากการกิน การสูดดม หรือการดูดซึมผ่านทางผิวหนัง

ภาวะเป็นพิษแบบเฉียบพลัน เกิดจากการได้รับไซยาไนด์เข้าไปในปริมาณมากอาการมักจะเกิดขึ้นในทันที เริ่มจากปวดศีรษะ ใจสั่น หน้าแดง หายใจติดขัด ชัก วูบหมดสติ หยุดหายใจ และอาจมีภาวะหัวใจหยุดเต้นได้ภายในเวลา 10 นาทีสังเกตสีบริเวณผิวหนังและเยื่อบุจะแดงคล้ายคนปกติถึงแม้ว่าผู้ป่วยจะมีภาวะหยุดหายใจก็ตาม

ภาวะเป็นพิษแบบเรื้อรัง เกิดจากการได้รับไซยาไนด์ปริมาณเล็กน้อยต่อเนื่องกันเป็นเวลานาน ทำให้กดการทำงานของระบบประสาทและการหายใจเกิดอาการปวดศีรษะ ง่วงซึม คลื่นไส้ อาเจียน ใจสั่น และอาจมีอาการอื่น ๆ เกิดขึ้นตามมา เช่น รูม่านตาขยาย ตัวเย็น อ่อนแรง หายใจช้า เป็นต้น หากไม่ได้รับการรักษาเป็นเวลานาน อาจทำให้เสียชีวิตได้ในที่สุด

การวินิจฉัย เนื่องจากในประเทศไทยยังไม่มีห้องปฏิบัติการ ที่สามารถตรวจหาระดับไซยาไนด์ในเลือดได้ทันที รวมถึงภาวะพิษจากไซยาไนด์นั้น เป็นภาวะเร่งด่วนที่ต้องได้รับการรักษา ดังนั้น การวินิจฉัยเบื้องต้นจึงอาศัยข้อมูลจากประวัติ อาการและอาการแสดงของผู้ป่วยรวมถึงผลตรวจทางห้องปฏิบัติการที่เข้าได้กับพิษจากไซยาไนด์ เช่น การตรวจพบค่าออกซิเจนในเลือดดำสูง ตรวจพบเลือดเป็นกรดรุนแรงและค่าแลคเตสสูง เป็นต้น

การรักษาเบื้องต้น หากสัมผัสกับสารชนิดนี้ ควรรีบลดปริมาณสารดังกล่าวให้ได้มากที่สุด มีวิธีการรับมือ ดังนี้

การสัมผัสทางผิวหนัง หากร่างกายสัมผัสกับ ไซยาไนด์ให้ถอดเสื้อผ้าที่ปนเปื้อนออกด้วยการใช้กรรไกรตัดเสื้อผ้าออกเป็นชิ้นๆ และนำออกจากลำตัว โดยวิธีนี้จะช่วยให้เสื้อผ้าที่ปนเปื้อนไม่ไปสัมผัสกับผิวหนังส่วนอื่นและไม่ควรให้ผู้อื่นสัมผัสร่างกายหรือเสื้อผ้าโดยตรงเพราะอาจได้รับพิษไปด้วย หลังจากนั้นจึงทำความสะอาดร่างกายด้วยน้ำและสบู่เพื่อลดปริมาณ สารพิษให้ได้มากที่สุด ก่อนรีบนำส่งโรงพยาบาล

หากเป็นการสูดดมและรับประทาน หากสูดดมอากาศที่มีไซยาไนด์ปนเปื้อนควรออกจากพื้นที่บริเวณนั้นหากไม่สามารถออกจากสถานที่ได้ควรก้มต่ำลงบนพื้น

ในกรณีที่ผู้ป่วยหายใจลำบากหรือหยุดหายใจ ต้องทำ CPR เพื่อปฐมพยาบาลเบื้องต้นและรีบนำตัวส่งโรงพยาบาลแต่ห้ามใช้วิธีเป่าปากหรือวิธีผายปอดเพื่อหลีกเลี่ยงการได้รับพิษไป ด้วย

การสัมผัสทางดวงตา ควรถอดแว่นตาหรือคอนแทคเลนส์ออกจากนั้น ใช้น้ำสะอาดล้างตาต่อเนื่องกันอย่างน้อย 10 นาทีและไปโรงพยาบาลเพื่อรับการตรวจ